De kapitalistische kooi

“No longer to be poisoned by civilization he flees, and walks alone upon the land to become lost in the wild.” Dit schreef Christopher McCandless in zijn dagboek als motief voor de vlucht uit het leven dat hij had. Hij was 24 toen hij dood gevonden werd in een busje in de wildernis van Alaska. Hij vluchtte voor de maatschappij die hij verafschuwde om haar consumentisme en individualisme en werd “an aesthetic voyager whose home is the road.” Geïnspireerd door schrijvers als Thoreau en Tolstoj schreef hij zijn ideeën over de maatschappij op. Het boek Into the Wild en de gelijknamige film over zijn reis en zoektocht maakten McCandless tot een held voor velen. Nadat deze zijn uitgekomen is er een cultus ontstaan rondom de eigenzinnige reiziger en de maatschappijkritiek die hij heeft. Deze is te plaatsen in een bredere trend van anticonsumentisme en kritiek op het kapitalisme die interessant te beschouwen is in verband met het marxistische en het hedendaagse ideologiebegrip.

De onderzoeksvraag in deze paper is daarom ook: is de antikapitalistische trend die zichtbaar is vandaag de dag in veel verschillende vormen een voorbeeld van het marxistisch ideologiebegrip en zegt dit iets over het hedendaagse ideologiebegrip?
Allereerst wil ik ingaan op de cultus rondom Into the Wild en de ideologie hierachter, vervolgens wil ik het in verband brengen met de hedendaagse discussie over het kapitalisme en haar gevolgen. Dat wil ik dit plaatsen in het Marxistische ideologiebegrip. Ter afsluiting wil ik terugkomen op de onderzoeksvraag en een uitspraak doen over ideologie vandaag de dag.

Cultus
Iedere week bezoeken ongeveer vijftig mensen de “Magic bus” in Alaska, waar Chrisopher McCandless de dood vond. De bus is een pelgrimsoord geworden voor mensen die zich net als hij opgesloten voelen in de hedendaagse consumptiemaatschappij en reiken naar de idealen van vrijheid en hereniging met de natuur. De reis van Christopher naar Alaska wordt heroïsch de Alaskan-odyssey genoemd en er worden Into the Wild festivals gehouden waarin men met elkaar los komt van de beschaving en de natuur in trekt. Op internet vindt een levendige discussie plaats over de film, een voorbeeld is het topic: “How did Into the Wild change your life”?, refererend aan de gelijknamige facebookpagina. Er zijn daarnaast veel papers geschreven over magic-bus experiences en veranderde visies op de samenleving. De Amerikaanse student Candler Broadbent schrijft: “Life in the 21st century has turned into people losing the deep connections they once had with the outdoors and each other, and our lives have become selfish and reserved.” Het verhaal van McCandless heeft hem daarvan bewust gemaakt en hem gestimuleerd daar tegenop te staan. En zo zijn er vele verhalen. Er is in 2010 een boek verschenen waarin alle dagboekfragmenten en foto’s van McCandless zijn opgenomen en er is ook een fonds opgericht; de Christopher Johnson McCandless Memorial Foundation, die zich inzet voor hulpbehoevende kinderen. Christopher McCandless is een inspiratiebron en voorbeeld voor velen geworden.

Kritiek
Waar Christopher McCandless vooral tegen in opstand kwam is het kapitalistische systeem dat volgens hem alleen maar tot ellende heeft geleid. Hij beschrijft welvaart als “shameful, corrupting and inherently evil.” Hij schrijft: “surely all Americans have the right to give their money only to those causes which they support. But what kind of society has this created? A society where the ignorant reign. A society where enlightened must hold their tongues. A nation whose politicians must profess half-hearted devotion to an ancient fable or face the disastrous consequences of speaking their true mind." Ook als men aan hem vraagt of hij een jaagvergunning heeft uit hij zijn kritiek op de maatschappij: “Hell no…how I feel myself is none of the government’s business. Fuck their stupid rules.” Als we kijken naar de ideologie die achter McCandless ideeën over maatschappij schuilt zijn er twee dingen te onderscheiden. Allereerst het anticonsumentisme, hij vindt dat in de westerse beschaving veel te veel draait om bezit. Daarnaast anarcho-primitivisme; het radicale terugwillen naar de verbondenheid met de natuur, alles verafschuwend wat ons als mensen van de natuur verwijderd heeft. De staat is daarom een kwaad, en dat is een anarchistisch standpunt.


Trend
Het feit dat deze Christopher McCandless zoveel aanhangers en fans heeft gekregen is een interessant gegeven en mijn standpunt is dat het een onderdeel vormt van een ideologische trend tegen het kapitalisme en haar gevolgen. Deze valt te zien in bijvoorbeeld de Occupy-beweging en een ideologische stroming als ecologisme die ook pleit voor teruggaan naar de natuur en strijdt tegen de slechte effecten die het kapitalisme heeft op de natuur. Ook het 21ste eeuwse anarchisme richt zich steeds meer op dit soort vraagstukken en in kranten wordt vandaag de dag veel gespeculeerd over of het einde van het kapitalisme kan worden ingeluid. In feite is Christopher McCandless een persoon waarin deze stromingen samenkomen. Hij kan gezien worden als de belichaming van de nieuwe ideeën over kapitalisme. Één ding wat duidelijk wordt uit deze geluiden is dat er een steeds grote groep mensen is die zich opgesloten voelt in een kapitalistische kooi, en eraan twijfelt of dit wel een goed model is om een samenleving naar in te richten.


Marxistisch ideologiebegrip
Dit valt te koppelen aan het marxistische ideologiebegrip waarin ‘das falsches bewusstsein’ centraal staat. Ideologie is volgens Marx iets wat ontmaskerd moet worden. Het is zoals Freeden het beschrijft: “an unfortunate smokescreen that covers up reality.” Het is het heersende gedachtegoed wat wij onbewust voor waar aannemen. In Marx’ theorie is dit de ideologie van de bourgeoisie die ontmaskerd moet worden door de proletariërs. Ik wil in het volgende beargumenteren waarom dit ook toegepast kan worden op de kritiek op het kapitalisme.

Ten eerste zijn critici van het consumentisme en daarmee het kapitalistisch systeem, ervan overtuigd dat deze ontmaskerd moet worden, net als de ideologie van de bourgeoisie in Marx’ theorie. Het kapitalisme als systeem is in deze visie een “rupsje nooit genoeg”, die alleen draait op een ‘meer, meer, meer’ en anders instort. Het drijft mensen tot hebzucht en corruptie en is van bovenaf opgelegd; het haalt het slechtste in de mens naar boven en dat is niet juist. Zoals McCandless zei: “Always all those things, things, things, why can’t anyone be content with what they have?”

Het tweede punt is het idee van onbewustheid in combinatie met ideologie. Het was Marx’ doel om sociaal bewustzijn te kweken in de arbeidersklasse zodat de ideologie omver geworpen kon worden. Ideologie is dus iets waar men zich niet van bewust is. Anticonsumentisme gaat hier ook van uit. Westerlingen zijn zich er niet van bewust dat ze in een kapitalistisch systeem zitten, want alles draait om economie en dat wordt normaal gevonden. Rob Wijnberg, hoofdredacteur van NRCnext schreef maandag 5 december: “Het economisch denken is zo alomtegenwoordig dat je haast zou vergeten dat het nog geen tweehonderd jaar gemeengoed is om de samenleving door die bril te bekijken.” Wijnberg concludeert: “Als ik een buitenaards wezen was en mij zou zijn gevraagd wat hier de belangrijkste religie is, zou ik ongetwijfeld hebben geantwoord: de economie.”

Ten derde gaat het marxistische ideologie begrip ook uit van het principe dat ideologie een product is van de tijd, zoals ook Kosseleck betoogde. Dat kan van de kritiek op het consumentisme ook gezegd worden, het kan namelijk gezien worden als reactie op de reeks aan economische crisissen die elkaar opvolgen: de kredietcrisis, de eurocrisis en dergelijke. Daarnaast zijn de westerse maatschappijen van industriële maatschappijen postindustriële maatschappijen geworden, waarin welvaart vanzelfsprekend is geworden. Kritiek op het consumentisme kan ook vanuit dit perspectief verklaard worden.


Ideologie?
Echter, al deze verschillende groepen die kritiek hebben op het kapitalisme vormen geen homogene sociale groep, en dat is wel waar het marxistische ideologiebegrip vanuit gaat. Ook hebben ze geen concrete politieke programma’s maar veelal ideologische leuzen als: “Make love not money”. Critici van het kapitalistisch systeem zijn ook niet van mening dat ideologie ophoudt als het kapitalisme er niet meer is, zoals de Marxisten wel van mening zijn. Volgens Heywood moet een ideologie drie kenmerken in zich hebben om een ideologie te zijn. Ten eerste is dat een visie op de wereld, ten tweede is dat een toekomstvisie en ten derde is dat een idee over hoe die toekomstvisie bewerkstelligd moet worden. Eagleton voegt daar nog aan toe dat die ideeën van een bepaalde sociaal relevante groep moeten zijn die haar belangen moet promoten en op die manier haar macht legitimeert. De kritiek op het kapitalisme heeft een groot deel van deze elementen niet in zich en is dus geen ideologie te noemen in de vage wetenschappelijke consensus rondom het begrip, enkel een deel van het marxistische ideologiebegrip kan op deze trend worden toegepast.

Toch geeft dit aan dat het ideologiebegrip op wankele gronden is gevestigd. Het Westen is beland in een postindustriële fase waarin er een eind is gekomen aan alle grote verhalen, van de grote ideologieën, zoals Lyotard betoogd heeft. Er is geen behoefte meer aan een sluitende ideologie. We moeten het begrip ideologie naar mijn mening niet meer zo vastomlijnd zien. We moeten het eerder vrijer zien: als een circulatie van ideeën en een reactie op de situatie in de hedendaagse maatschappij, zoals ook de marxisten betoogden. Dat past meer bij wat er vandaag de dag speelt op het gebied van ideologieën. De onvrede met het kapitalistisch systeem is een idee dat circuleert in veel verschillende vormen, en heeft overal een ander effect. Dat is het interessante van ideologie; het is geen statisch gegeven. Dat is ook te zien in de zeer verschillende motieven van de Occupy-kampeerders. Dat is ideologie vandaag de dag: een circulatie van ideeën rondom een vaste kern. Het internet speelt hierin een grote rol, ze functioneert als een ideologisch platform. De kern van de hierboven beschreven trend wordt onomwonden geformuleerd door de Amerikaanse komiek Bill Hicks: “Quit putting a goddamn dollar sign on everything on this planet.”